Co jakiś czas w mediach można spotkać się z informacją, iż podmioty zarządzające określonymi znanymi budynkami lub obiektami starają się ograniczyć możliwość utrwalania i rozpowszechniania, w szczególności w formie fotografii, „wizerunku” tych budynków lub obiektów. Najczęściej przyjmuje to postać żądania opłat za ich fotografowanie lub po prostu zakazu fotografowania. Taki przypadek dotyczył między innymi Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, mostu Świętokrzyskiego, a ostatnio Hali Stulecia we Wrocławiu. Jak to jest w końcu z „wizerunkiem” budynków oraz prawem panoramy?
Jako podstawy prawne prób ograniczania wykorzystywania zdjęć budynków i budowli podaje się bardzo różne regulacje: przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zarówno dotyczące majątkowych praw autorskich do utworu architektonicznego jaki ochrony wizerunku, przepisy dotyczące ochrony znaków towarowych, ustawę o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji czy też w końcu, wynikające z Kodeksu Cywilnego, ogólne przepisy o ochronie własności.
Omawiając wskazany problem przede wszystkim podkreślić trzeba, że polskie prawo (jak na razie) nie przewiduje wprost ochrony kategorii „wizerunku” budynku lub innego obiektu budowlanego. Przepisy o ochronie wizerunku zawarte są w ustawie z dnia z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych jednakże, w sensie prawnoautorskim pojęcie wizerunku jest znacznie węższe od jego powszechnego rozumienia. Potocznie terminem „wizerunek” oznacza się przecież nie tylko wygląd osoby, lecz także rzeczy, budowli, zwierząt itp. Jest ono bezładnie wykorzystywane w legislacji (np. „wizerunek muzealiów” – art. 25a ustawy o muzeach, „wizerunek orła białego” – art. 2a ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 235, poz. 2000 z późn. zm.). Na gruncie prawa autorskiego pojęcie to jest zarezerwowane tylko do osób fizycznych (Damian Flisak, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
W zakresie prawnoautorskim dotyczącym budynków, budowli, obiektów budowlanych z dnia z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zawiera ponadto bardzo istotny, dla omawianego problemu, przepis tj. art. 33 pkt 1, zgodni z którym wolno rozpowszechniać utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku.
Przepis ten zawiera wyjątek od ochrony praw autorskich tj. właściwy utworom architektonicznym (ale także np. rzeźbom, pomnikom, wystawom fotograficznym) rodzaj dozwolonego użytku potocznie zwany „prawem panoramy” („prawem krajobrazu”). Celem tego przepisu, jest umożliwienie swobodnego korzystania z krajobrazu, polegającego przede wszystkim na swobodzie jego utrwalania i rozpowszechniania. Wychodzi się z założenia, że niezasadne byłoby uniemożliwienie fotografowania przestrzeni publicznej tylko dlatego, że mogą tam znajdować się przedmioty podlegające ochronie prawnoautorskiej (Sybilla Stanisławska-Kloc, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Nie wdając się w szczegółowe omówienie zasad wynikających ze wskazanego przepisu podkreślenia wymaga, że zakres korzystania z utworów na podstawie przepisu został określony stosunkowo szeroko. Obejmuje on możliwość rozpowszechniania, a zatem publicznego udostępnienia utworu, również w środowisku internetowym. Wykorzystanie może obejmować sporządzenie filmów (dokumentalnych, promujących miejscowość, w której utwór jest wystawiany), wykorzystywanie na kartkach pocztowych, w przewodnikach turystycznych. Jedynym ograniczeniem korzystania z utworu, na podstawie tego przepisu, jest „rozpowszechnianie nie do tego samego użytku” co oznacza, że w przypadku budynku, budowli etc. nie można na podstawie danego utrwalenia wybudować tożsamego obiektu w innymi miejscu (Sybilla Stanisławska-Kloc, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Jak wynika z powyższego, ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie tylko nie daje podstaw do wprowadzania zakazu fotografowania obiektów budowlanych i rozpowszechniania lub innego wykorzystania takich fotografii, ale wprost zawiera zasady dozwolonego użytku w tym zakresie.
Niekiedy podmioty, którym przysługują prawa do nieruchomości starają się ograniczać wykorzystanie nieruchomości z powołaniem się na zarejestrowane znaki towarowe, których forma graficzna oparta jest na przedstawieniu danego obiektu. Nie wdając się w szczegółowe rozważania na temat zakresu prawa ochronnego na znak towarowy, stwierdzić jedynie należy, że taka droga również nie może stanowić podstawy do zakazu fotografowania (czy też np. szkicowania) samego obiektu. Ochrona przyznana przez prawa własności przemysłowej w takim przypadku rozciąga się wyłącznie na sam znak towarowy i czynności dotyczące znaku (w szczególności opatrywanie nim własnych towarów lub usług lub używania go w reklamie).
Podstaw ochrony wizerunku obiektu budowlanego można by ewentualnie dopatrywać się w ogólnych zasadach dotyczących prawa własności. Jednakże i w tym przypadku sytuacja poszukującego ochrony nie jest oczywista.
Oczywiście właściciel może sprzeciwić się czynnościom, w których sporządzenie wizerunku nieruchomości wymaga jej udostępnienia przez właściciela w tym celu innej osobie lub osobom (np. wpuszczenie na teren). Jednakże w sytuacji możliwość sporządzenia wizerunku poza kontrolą właściciela, ze względu na publiczną dostępność obiektu sporządzanie wizerunku nieruchomości i korzystanie z niego trudno łączyć z korzystaniem z nieruchomości oraz z wkraczaniem w wyłączny monopol jej właściciela, wynikający z przysługującego mu prawa własności (R. Golat, Wizerunek nieruchomości a prawa właściciela, Nieruchomości | 07 [119] lipiec 2008).
Niezależnie od powyższego, nie można jednak wykluczyć, że właściciel obiektu będzie mógł skutecznie poszukiwać ochrony przed wykorzystaniem wizerunku obiektu na podstawie określonych instytucji wynikających zasad ogólnych Kodeksu Cywilnego np. bezpodstawnego wzbogacenia w przypadku komercyjnego wykorzystania utrwalenia budynku. Jednocześnie interes właściciela może znaleźć ochronę na podstawie przepisów dotyczących dóbr osobistych, w tym prawa do prywatności.
Pamiętać również należy o nieruchomościach, które ze względu na szczególny charakter, podlegają odrębnej ochronie w tym mogą być objęte zakazem fotografowania, możliwością pobierania opłat za utrwalenie itp. jak np. nieruchomości stanowiące muzealia lub obiekty szczególnie ważne dla bezpieczeństwa i obronności państwa, a także o tym, że ochrona wizerunku budynków, w tym prawo panoramy jest wielu krajach (w tym UE) regulowana odmiennie od zasad przyjętych w prawie polskim.