Z dniem 14 kwietnia 2016 r. weszła w życie ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2015.1634). Akt ten wprowadził bardzo istotnie zmiany w obowiązującym systemie ochrony konkurencji oraz konsumentów. W kolejnych artykułach postaramy się przybliżyć najważniejsze kwestie wynikające z wprowadzonych zmian. W pierwszej kolejności skupimy się na nowym modelu kontroli abstrakcyjnej wzorców umownych. Zmiany, które dotknęły problematykę tzw. niedozwolonych klauzul umownych są bowiem zasadnicze i doprowadziły do przebudowy systemu kontroli wzorców umownych pod kątem stosowania klauzul abuzywnych.
Najważniejszą zmianą w tym zakresie jest przejście z sądowej kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umowy na kontrolę w trybie administracyjnym. Do tej pory uznanie danego postanowienia wzorca umownego za klauzulę niedozwoloną i jego wpisanie do rejestru klauzul niedozwolonych należało do właściwości Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów i odbywało się w postępowaniu przed tym sądem. System opierał się więc na kontroli sądowej – Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów orzekał o uznaniu danego postanowienia wzorca umowy za niedozwolone i zakazywał jego wykorzystywania. W oparciu o prawomocne orzeczenie sądu dokonywano wpisu takiego postanowienia do rejestru postanowień wzorców umownych uznanych za niedozwolone
Obecnie przepisy regulujące tą kompetencję i postępowanie zostały uchylone.
Dotychczasowy tryb sądowy kontroli abstrakcyjnej wzorców umownych zmieniono na tryb administracyjny z kontrolą sądową. Kompetencja do rozstrzygania o abuzywności danej klauzuli została przekazana do kompetencji Prezesa UOKiK.
Ponadto do tej pory dopiero po wpisaniu danego postanowienia do rejestru Prezes UOKiK mógł wszcząć przeciwko przedsiębiorcy stosującemu takie postanowienie postępowanie w sprawie praktyki naruszającej zbiorowy interes konsumentów i nałożyć na niego karę.
Obecnie, w wyniku ostatniej nowelizacji, Prezes UOKiK, nie czekając na orzeczenie sądu i wpis danego postanowienia do rejestru, sam będzie oceniał jego abuzywność i zakazywał jego stosowania. Taki model pociągnął za sobą także konieczność zmian w zakresie konstrukcji zakazanej praktyki polegającej na stosowaniu klauzul abuzywnych.
Wcześniej zakazaną praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów było stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Aktualnie zakazane jest stosowanie we wzorcach umów zawieranych z konsumentami niedozwolonych postanowień umownych, a zatem uchylono przesłankę wcześniejszego wpisania klauzuli do rejestru niedozwolonych postanowień umownych, co koresponduje z przyznaną Prezesowi UOKiK kompetencja do samodzielnego stwierdzania abuzywności danej klauzuli.
Ze względu na zmianę modelu kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umowy z sądowej na administracyjno-sądową realizowaną przez Prezesa UOKiK, do rejestru będą trafiać klauzule już tylko w tych sprawach, w których wniesiono pozwy do SOKiK przed 17.04.2016 r. W nowych sprawach rozstrzygnięcia dotyczące stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umowy wynikać będa z decyzji Prezesa UOKiK i publikowane będą w bazie decyzji na stronie internetowej Urzędu.
Udział sądu w postępowaniach w sprawie niedozwolonych klauzul umownych nie został jednak wyeliminowany. Kontrola decyzji Prezesa UOKiK pozostała w gestii Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Sąd ten będzie zatem dokonywał kontroli decyzji Prezesa UOKiK również pod względem merytorycznym.
Celem wprowadzonych zmian było wprowadzenie skutecznej i szybkiej procedury eliminacji niedozwolonych postanowień wzorców umownych oraz zwiększenie skuteczności postępowań w tym zakresie. Czy ten cel uda się zrealizować pokaże praktyka, jednakże można przypuszczać, że w trybie administracyjnym liczba klauzul uznawanych za niedozwolone okaże się wyższa. Istotnym czynnikiem będzie jeszcze jednak liczba składanych odwołań od decyzji i ich skuteczność, a tym samym bardzo istotna będzie merytoryczna strona działań Prezesa UOKiK na etapie wydawanych decyzji, przy czym znając dotychczasową praktykę orzeczniczą tego organu można przypuszczać, że będzie ona rzetelna.
Nowelizacja przepisów dotyczących kontroli wzorców umów miała również wyeliminować pojawiające się obecnie wątpliwości co do skutków, jakie pociąga za sobą orzeczenie sądu w sprawie uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone (nie było jednoznaczne, czy takie orzeczenie odnosi się jedynie do rozpatrywanego wzorca umowy, czy do wszelkich wzorców zawierających takie postanowienie, oraz czy dotyczy wzorców stosowanych przez przedsiębiorcę, którego wzorzec umowy był przedmiotem postępowania, czy też wszystkich przedsiębiorców wykorzystujących w swoich wzorcach umów zakwestionowane przez sąd postanowienia). W tym zakresie wprowadzono rozstrzygający zapis, iż prawomocna decyzja o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji.
W dalszym ciągu dopuszczanie się zakazanej praktyki w zakresie stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umownych (jednakże juz w nowym jej kształcie) zagrożone jest karą pieniężną w wysokości do 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary.